Historia gminy

Historia Gminy Hyżne:

Najwcześniejsze ślady osadnictwa w tym rejonie datowane są na okres wczesnego neolitu. Później zjawiły się na tych terenach rozmaite osiadłe ludy określane ogólnym mianem kultury łużyckiej (prawdopodobnie dominowały wśród nich ludy spokrewnione z Wenedami lub Dakami), zapuszczali się na te tereny koczowniczy Scytowie ze stepów ukraińskich. W tym narodowym tyglu swój udział zaznaczyli Celtowie (od IV w. p.n.e., do ok. IV wieku n.e.). Najazd Hunów doprowadził do wielkiej wędrówki ludów. Na częściowo opuszczonych przez Celtów terenach zjawili się Germanowie (Wandalowie, Goci), którzy po parowiekowym pobycie ruszyli na południe i zachód Europy. Prawie bezludne tereny, opustoszałe, zrujnowane osady, opola i grodziska od końca VI-VII wieku zaczęli zasiedlać napływający ze wschodu — Słowianie. Dla niektórych plemion (lub ich części), ziemie dzisiejszej Małopolski stanowiły tylko przystanek w ekspansji na Nizinę Panońską i dalej na Bałkany. Stałe osadnictwo słowiańskie nad górną Wisłą oraz środkowym i dolnym biegiem rzek: Skawa, Raba, Dunajec, Poprad, Biała, Wisłoka i Wisłok miało miejsce w wieku VI i VII. Nadwisłocze, jako teren przejściowy znajdowało się zarówno na peryferiach Państwa Wiślan, jak i organizujących się plemion ruskich. Trudno jest ustalić, jakie plemię słowiańskie zamieszkiwało te terytoria. Najpewniej z rzadka zaludnione ziemie, zamieszkiwali zarówno przedstawiciele plemion Wiślan, Lędzian, jak i Chorwatów (Chrobatów).  W wiekach: X — XI te sporne z Rusią tereny nosiły miano Grody Czerwieńskie (m.in. Czerwień (ob. Czermno), Socieska (ob. Sąsiadka), Wołyń, Bełz, Przemyśl i Sanok). Od 1031 do 1349 roku omawiane tereny należały najpierw do Rusi Kijowskiej a później do Rusi Halickiej.

Istnieją przesłanki, że początki niektórych obecnych wiosek gminy sięgają czasów plemiennego Państwa Wiślan, czyli w wieków: VIII — X, ale nie ma na to jednoznacznych dowodów. Jedno jest pewne, że gdy kniaź Państwa Polan — Bolesław Chrobry (dopiero od 1025 roku — król), odbierał Czechom w latach 990 — 999 ich lenne ziemie, m.in. Śląsk i Kraj Wiślan oraz Rusi w 1018 roku — Grody Czerwieńskie, to ten ostatni region był nieźle zagospodarowany i zorganizowany. Ziemie te miały za sobą ponad wiekową przynależność do Państwa Wielkomorawskiego i Rusi oraz co najmniej kilkudziesięcioletnią chrystianizacje w obrządku słowiańskim. Drużyna wojów Bolesława Chrobrego całkowicie zniszczyła kilkadziesiąt najpotężniejszych grodów śląskich, wiślańskich i ruskich. Istniejąca śląska, wiślańska i rusińska administracja i możnowładztwo plemienne zostały unicestwione, a następnie zastąpione administracją piastowską (zazwyczaj polańską). Ocalały tylko te nieliczne rody, które wcześniej przeszły na stronę Piastów, np. w Małopolsce: Toporowie i Szreniawici. Tylko niektóre stare grody zostały odbudowane (np. Kraków), zazwyczaj w pobliżu starych ośrodków wzniesiono nowe — piastowskie. Np. nie odbudowano potężnych grodów wiślańskich, np. w Stradowie i Naszczowicach, lecz wzniesiono w pobliżu nowe. I tak obok Stradowa powstała Wiślica, a w pobliżu Naszczowic — gród w obecnym Podegrodziu (przeniesiony później na teren obecnego Starego Sącza). Podobny los spotkał wiślańskie grody i osady w innych rejonach Pogórza i Podbeskidzia.

Materialne ślady najstarszego osadnictwa na terenie Gminy Hyżne widoczne są na wzniesieniu zwanym Tatarską Górą. Są to pochodzące z XI-XII wieku, pozostałości po wczesnośredniowiecznym, niewielkim ruskim grodzie. Była to prawdopodobnie jedna ze ruskich strażnic obronnych na szlaku handlowym z Rusi do Krakowa. Niestety do połowy XIV wieku niewiele wiadomo o dziejach tych terenów. Hyżne leżało na styku trzech ruskich włości (odpowiedników polskich kasztelanii): rzeszowskiej, zaleskiej (od 1368 okręg tyczyński) i dynowskiej (nazwy umowne, gdyż nieznane są ich faktyczne nazwy). Jednak, znana historia tych ziem rozpoczyna się od lat 1340-44, czyli od czasu walk Kazimierza Wielkiego o Ruś Halicką. Ostatecznie włączona została ona do Królestwa Polskiego w roku 1349.

Od tego roku pojawiają się pierwsze zapiski źródłowe o istnieniu: Rzeszowa, Tyczyna, Lubieni czy Dynowa. To właśnie Kazimierz Wielki był inicjatorem wielkiej akcji kolonizacyjnej nowoprzyłączonych ziem. Istniejące osady masowo przenoszone były na prawo niemieckie. Lokowane były również nowe wioski. W odróżnieniu od innych rejonów, król nadał rozległe tereny zasłużonym w zdobywaniu tych ziem rycerzom. I tak, w roku 1354 darował Janowi Pakosławicowi ze Stróżysk herbu Doliwa włość rzeszowską i zezwolił na lokowanie na prawie niemieckim magdeburskim miasta Rzeszów. Wiek później potomkowie Jana Pakosławica przyjęli nazwisko Rzeszowski (od nazwy założonego przez siebie miasta). W rejonie Tyczyna jakieś swoje włości mieli protoplaści rodu Pileckich herbu Leliwa. Na południowy-wschód od nich znajdowały się włości roku Kmitów herbu Szreniawa. Najprawdopodobniej od 2 połowy XIV wieku wioski gminy Hyżne właśnie znajdowały się w dobrach Kmitów. Wspomniane rody prowadziły ożywioną akcję osiedleńczą na tych rzadko zaludnionych terenach, zamieszkałych przez mieszaną ludność polsk-rusińską (katolicko-prawosławną). Nowych osadników sprowadzali oni głównie ze Śląska, Niemiec i Czech. Dominowała ludność niemieckojęzyczna. W większości wiosek jeszcze w połowie XVI wieku używany był język niemiecki na równi z polskim.

Hyżne i okoliczne wioski na prawo niemieckie zostały przeniesione w końcu XIV lub na początku XV wieku. Stało się to już pod koniec panowania króla Kazimierza Wielkiego, za czasów Ludwika Andegaweńskiego (Węgierskiego) i Władysława Jagiełły.

Na ówczesne czasy prawo niemieckie było bardzo nowoczesne i skutecznie regulowało stosunki prawno-własnościowe oraz gospodarcze wiosek. W zasadniczej części przetrwało do czasów rozbiorowych, a nawet do czasu dziewiętnastowiecznych uwłaszczeń. Regulowało ono stosunki i powinności między właścicielem wioski a poddanymi. Regulowało sprawy sądownicze, m.in. ustanawiało tzw. ławę (samorząd wiejski) oraz funkcję sołtysa lub wójta. Funkcje sołtysa w nowozakładanych lub reorganizowanych wioskach zazwyczaj obejmował zasadźca. W zamian za obowiązek udziału w wyprawach wojennych na koniu z kuszą oraz 2-3 pachołkami, otrzymywał większy nadział ziemi (½ — 2 duże łany tzw. królewskie), prawo do 1/6 zbieranego we wsi podatku, części dochodów z młyna, karczmy i stawów rybnych oraz opłat sądowych. W myśl tego prawa dokładnie wymierzano role kmiece (łany), zagrodników oraz ziemie sołtysie (lub wójtowskie), określano gdzie ma stanąć młyn, karczma, stawy rybne, ewentualnie kościół i jego uposażenie oraz jego kolatorów.

Przez cały wiek XIV i XV, na podstawie tego prawa kształtował się w Polsce zarówno ustrój miejski, jak i wiejski (folwarczno-pańszczyźniany), który osiągnął apogeum na przełomie XVI i XVII wieku. Pierwotnie folwark rycerski (z biegiem lat zwany szlachecki), królewski lub duchowny w wieku XIV i XV przypadał na 2-4 wioski i obejmował średnio 2 dwa duże łany ziemi (1 duży łan tzw. królewski = 48 — 57 ha). Od końca XVI do końca XVII wieku znajdował się praktycznie w każdej wiosce (czasami było ich dwa — trzy) i najczęściej obejmował od 2 do 5 łanów królewskich. Wzrost liczby folwarków i ich areału ziemskiego, odbywał się kosztem sołtysów i wolnych kmieci. I tak, folwark sołtysi obejmował na przełomie XIV i XV wieku średnio 1 — 2 duże łany, a średnie gospodarstwo kmiecie obejmowało tzw. półłanek tj. ok. 13,5 ha (6 prętów). Należy dodać, że powierzchnia łanu kmiecego (frankońskiego) była dużo mniejsza i obejmowała od 24 do 27 ha i składała się z 12 prętów (1 pręt = 2 — 2,15 ha). Ponadto gospodarstwo kmiece posiadało niewielki ogród (warzywno-jarzynowy) i sad, a także łąkę. Karczmarzy osadzano zazwyczaj ¼ łana (3 prętach) ziemi uprawnej (niekiedy było to nawet ½ — ¾ łana) oraz ogrodzie, sadzie i łące. Role zagrodników były niewielkie i obejmowały zazwyczaj 1-2 pręty ziemi (tj. 2 — 4,5 ha) oraz niewielki ogród wokół zagrody. Komornicy nie posiadali własnej zagrody ani ziemi. Czasami utrzymywali jakieś bydło, które wypasali (podobnie jak zagrodnicy) na wspólnych, wiejskich pastwiskach. We wsiach byli także chałupnicy, którzy posiadali zazwyczaj zagrodę i ogród. Do grupy chałupników zaliczano przede wszystkim rzemieślników wiejskich, którzy w swoim obejściu posiadali warsztat (szewcy, stolarze, krawcy, tkacze, kołodzieje, młynarze, tracze) lub kram (kramarze, kijacy, przekupnie, rzeźnicy, itp.). Status ich był nierówny, np. wysoką pozycję posiadali młynarze, którzy zazwyczaj jednocześnie byli cieślami lub stolarzami. Pleban we wsi parafialnej posiadał ½ — 1 ½ łana ziemi uprawnej, łąkę, ogród z sadem i często sadzawkę z rybami.

W końcu XVI i w XVII wieku folwarków sołtysich było już niewiele, gdyż zostały zagarnięte lub wykupione przez szlachtę, sami sołtysi przeszli albo do stanu szlacheckiego albo zostali zdegradowani do stanu kmiecego. Gdzieniegdzie utrzymały się folwarki (folwarczki) sołtysie, miało to miejsce głównie na Podhalu w niektórych wioskach Beskidów i Pogórza Karpackiego (głównie królewskich). Nosiły one nazwę wybraniectw lub zagród (folwarczków, gospodarstw) wybranieckich. Czasami ich dożywotnimi lub dziedzicznymi właścicielami byli bogaci kmiecie. W zamian mieli oni obowiązek wyruszać z królem na wyprawy wojenne. Każdorazowo, na dożywotnie, a rzadziej — dziedziczne wybraniectwo, przywilej wystawiał król. Przywilej ten szczegółowo określał prawa i powinności: wójta, sołtysa lub kmiecia osadzonego na wybraniectwie.

Natomiast najliczniejsze gospodarstwa na wsi — kmiece, od 2 połowy XVI wieku były coraz mniejsze i na gorszych gruntach, i tak w 2 połowie XVII wieku obejmowały tylko od 0,35 do 0,4 łana ziemi uprawnej (tj. 3 — 4 pręty = 6 — 8,5 ha).

W omawianym okresie część zagrodników i wszyscy komornicy najmowali się (albo sytuacja materialna zmuszała ich do tego) do prac w folwarkach i coraz już rzadziej w gospodarstwach kmiecych. Również rzemieślnicy coraz częściej pracowali na potrzeby właściciela wsi i folwarku. Podobnie jak młynarze i karczmarze, którzy zmuszeni byli mleć w pierwszej kolejności folwarczne zboże i sprzedawać produkty folwarcznego browaru (piwo i gorzałkę).

Jak wspomniano wyżej, wszystkie wioski obecnej gminy Hyżne wchodziły w skład prywatnych dóbr dynowskich (tzw. „państwa dynowskiego”), których właścicielami były znane z historii rody szlacheckie: Kmitowie — herbu Szreniawa (2 poł. XIV — 1 poł. XV wieku), Denowscy (Dynowscy) herbu Wieniawa (od 1 poł. XV do 2 poł. XV wieku), Rzeszowscy herbu Doliwa (od 2 poł. XV wieku do 1496 roku), Tarnowscy — herbu Leliwa (od 1496 do 1523 roku). Kolejnymi właścicielami byli Wapowscy — herbu Nieczuja (do 1670 roku) i Nieborowscy — herbu Prawdzic (od 1670 do 1785 roku). Po nich byli Jędrzejowiczowie herbu własnego (podkowa) (od 1785 roku do 1911 roku) i Dzieduszccy (do 1945 roku). Jedynie wieś Brzezówka należała do parafii Stary Borek i tzw. „państwa tyczyńskiego”, którego właścicielami byli: ród Kostków herbu Dąbrowa (do 1646), Działyńskich herbu Ogończyk (od 1646 do 1670 roku), Braniccy herbu Gryf (od 1670 do 1819) i Wodzickich herbu Leliwa (od 1819 do 1911), Janusz Radziwiłł herbu Trąby i Witold Uznański herbu Jastrzębiec.

Okres panowania Jagiellonów (XV — XVI) to czasy względnego spokoju i rozwoju tych ziem. W tym okresie powstała m. in. parafia we wsi Hyżne. Budowane są okazałe dwory szlacheckie i zagrody kmiece. Od końca XIV o połowy XVII wieku życie wiosek gminy Hyżne toczyło się spokojnie. Przerywane było jedynie najazdami hord tatarskich. W czasie jednego z takich najazdów — w roku 1624, mieszkańcy parafii Hyżne w obronie kościoła stoczyli zwycięską bitwę z oddziałem tatarskim, w której zginął jego wódz. Od tego dnia górę tę nazwano Tatarską.

Ogromne spustoszenia na ziemi hyżnieńskiej spowodował najazd szwedzki i raj wojsk siedmiogrodzkich księcia Rakoczego. (1655 — 1658). Kolejnych spustoszeń dokonały wojska uczestniczące w wojnach północnych (1701 — 1721) oraz oddziały stronników Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III Sasa w latach 1733 — 35. Grabione były wówczas nie tylko majątki okolicznych magnatów (zazwyczaj antagonistów): Lubomirskich, Branickich, Wapowskich i Nieborowskich, ale dobytek zwykłych chłopów. Dzieła zniszczenia dopełniły działania wojenne, prowadzone przez oddziały zwolenników konfederacji barskiej (1768 — 1772) z wojskami rosyjskimi i wspierającym je polskimi pułkami królewskimi. Po upadku ostatnich punktów oporu konfederatów w: Częstochowie, na Wawelu, Tyńcu i Lanckoronie. Na te uciemiężone tereny wkroczyły wojska austriackie, które realizowały pierwszy traktat rozbiorowy zawarty między Rosją, Austrią i Prusami. Tereny obecnej gminy Hyżne znalazły się pod zaborem austriackim. Dla miejscowej ludności była to chwilowa ulga. W zasadniczy sposób nie zmienił się jej los. Stało się to dopiero po roku 1848 (uwłaszczenie) i 1867, gdy Galicja otrzymała autonomię.

Historia sołectw gminy Hyżne

HYŻNE — (Chisne — 1436 i 1441, Chischne — 1446, Chisznye — 1452). Etymologia nazwy wsi: pochodzi od staropolskiego (i starorusińskiego) — „chyża” — chałupa. Wieś leży 23 km na południowy wschód od Rzeszowa w dolinie rzeczki Tatyna, na skraju Pogórza Dynowskiego. Najwyższe wzniesienia w rejonie wsi Hyżne sięgają 415 m n.p.m.

Nazwa wskazuje, że osada o nazwie Hyżne powstała w okresie przynależności tych terenów do Rusi. Chociaż osadnictwo było tu dużo wcześniej, gdyż na długim cyplu zbocza Tatarskiej Góry zachowały się ślady grodziska. Cypel ten odcina fosa owal ziemny o długości 46 m, szerokości 16 m i wysokości 4,5 — 5 m. U podnóża zbocza znajduje się miejsce, które do tej pory nosi nazwę: „Podegrodzie”. Nie ma wiarygodnych informacji, kto przed rokiem 1340 był właścicielem wsi. Pierwszymi polskimi właścicielami w połowie XIV wieku byli przedstawiciele rodu pieczętującego się herbem Doliwa. Niedługo potem wieś znalazła się w posiadaniu Szreniawitów, rodu Kmitów (w roku 1436 wzmianka o Mikołaju Kmicie). Przez całe „polskie” dzieje wieś była w rękach szlacheckich (rycerskich). Kmitowie byli właścicielami wsi nie dłużej niż 70-80 lat. Być może to oni wznieśli pierwszy drewniany kościół (może przystosowali jakąś cerkiew). Po nich na krótko we wsi zadomowili się Denowscy (Dynowscy) herbu Wieniawa (od 1 poł. XV do 2 poł. XV wieku), Rzeszowscy herbu Doliwa (od 2 poł. XV wieku do 1496 roku), Tarnowscy — herbu Leliwa (od 1496 do 1523 roku). Kolejnymi właścicielami byli Piotr i Hieronim Wapowscy — herbu Nieczuja (Wapowscy byli właścicielami wsi do roku 1670). W roku 1670 klucz hyżneński (bez połowy wsi Dylągówka i folwarków w: Hyznem, Bazarach i Dylągówce, kupił podczasi gostyński — Kasper Aleksander Nieborowski — herbu Prawdzic. Nieborowscy byli właścicielami wsi do roku 1785 roku.

W roku 1536 we wsi było 19 łanów kmiecych, folwark rycerski, wspomniany kościół parafialny, dwie karczmy i młyn. W 1592 roku (lub 1590) Katarzyna Wapowska ufundowała nowy drewniany kościół p.w. Wszystkich Świętych u podnóża wzniesienia nad potokiem Tatyna. Kościół ten konsekrował w roku 1594 biskup Wawrzyniec Goślicki. Do parafii należały oprócz Hyżnego: Grzegorzówka i Dylągówka. Świątynia ta zbudowana została w niefortunnym miejscu, gdyż niszczyły go częste wylewy Tatyny. Po jednym z takich wylewów, Katarzyna i Stanisław Wapowscy rozpoczęli budowę nowego kościoła p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, ale już na wspomnianym wzgórzu i umieściła w nim cudowny obraz Matki Boskiej. Ostatecznie w roku 1624 kościoły te zostały spalone przez Tatarów w trakcie potyczki z ich obrońcami. Potyczka ta zakończyła się sukcesem miejscowej ludności, a na pamiątkę starcia, pobliskie wzniesienie nazwano Tatarską Górą. Jeszcze w roku 1672 doszło do kolejnego najazdu Tatarów. Wieś została ponownie spustoszona, a ludność wzięta w jasyr.

Na początku XVIII wieku kościół wzniesiony przez Wapowskich, wielokrotnie niszczony i remontowany był w opłakanym stanie, ale jeszcze w roku 1713 nowy właściciel dóbr hyżeńskich — Kasper Aleksander Nieborowski, ufundował boczny ołtarz i obraz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Był również fundatorem domu dla ubogich z gruntem, sprzężajem i inwentarzem. Zofia Nieborowska założyła jedno z pierwszych bractw w Polsce, a mianowicie: Bractwo Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Jego syn oraz proboszcz (od 1718 roku) ks. Piotr Antoni Nawrotowski (syn Nawrota, chłopa i współtowarzysza walk pod Lwowem w roku 1674 — Kaspra Aleksandra Nieborowskiego) postanowił na miejscu dawnego grodziska wznieść nowy, murowany kościół, który pełniłby jednocześnie funkcję sanktuarium maryjnego, gdyż rozwijał się kult cudownego obrazu. Sanktuarium to budowano od 1727 do 1739 roku i zostało konsekrowane przez biskupa Wacława Hieronima Sierakowskiego w roku 1745. Kolejnym proboszczem w Hyżnem (do 1789), był brat Piotra Antoniego Nawrotowskiego — Kazimierz.

Wcześniej, bo prawdopodobnie w latach 1713 — 1716, Nieborowscy zbudowali na miejscu drewnianego dworu Wapowskich — murowany. Dotrwał on do dnia dzisiejszego. Był wielokrotnie przebudowywany przez Jędrzejewiczów w wieku XVIII, XIX i na początku wieku XX.

W roku 1785 Hyżne przeszło w ręce Jana Jędrzejowicza, którzy byli obecni we wsi do roku 1911. Jego syn Grzegorz był kapitanem artylerii w polskich wojskach walczących u boku Napoleona. Po roku 1815 Grzegorz Jędrzejewicz wyprowadził się z Hyżnego do Dylągówki, gdzie zbudował dwór, założył park oraz stadninę koni. Okres ten dobrze zapisał się w dziejach wsi. Potwierdzeniem tego jest zachowanie mieszkańców wsi, którzy stanęli w obronie właściciela w czasie słynnej rabacji galicyjskiej w roku 1846.

Od 1863 roku we wsi funkcjonowała szkoła ludowa, w której uczył ówczesny organista Tomasz Sikorski — ojciec przyszłego generała Władysława Sikorskiego. Współfundatorami szkoły była właśnie rodzina Jędrzejewiczów.

W 1890 roku wieś liczyła 1038 mieszkańców i znajdowały się w niej cztery karczmy, młyn wodny, cegielnia, gorzelnia i folwark w pobliżu, którego znajdował się park. Obok kościoła położony był zespół plebański oraz dwa cmentarze. W roku 1911 majątki w Hyżnem i Nieborowie kupił notariusz z Rzeszowa Tadeusz Stanisz. Sprzedał je w 1917 roku hr. Konstantemu Dzieduszyckiemu, który był właścicielem majątku aż do reformy rolnej w roku 1945. Za ich czasów poważnie został przebudowany dwór i wzniesiony w 1930 roku wysiłkiem społecznym drewniany budynek urzędu gminy.

BRZEZÓWKA — Jedyna „tyczyńska” wioska gminy Hyżne. Leży w północno-zachodniej części gminy nad potokiem Tatyna. Obszar obecnej wsi co prawda należał do woj. ruskiego, ale nie należał do Ziemi Sanockiej, ale do Ziemi Przemyskiej. Pierwszym właścicielem terenów, na których powstała wieś był od roku 1354 Jan Pakosławic ze Stróżysk herbu Gryf. Lokowana na prawie niemieckim na przełomie XIV i XV wieku od początku była własnością rycerską (szlachecką). Prawdopodobnie lokację wsi przeprowadzili protoplaści Rzeszowskich herbu Doliwa. Przez cały wiek XV przewijają się w aktach sądowych nazwiska sołtysów z Brzezówki, czyli musiał tu być folwark sołtysi. Pod koniec XV wieku wieś należała już do rodu Pileckich herbu Leliwa. Świadczy o tym akt sprzedaży z roku 1489 przez wojewodę ruskiego Jana Pileckiego. Niewątpliwie istniejący we wsi folwark sołtysi i należące do niego łany odebrali sołtysom Pileccy. Gdyż we wspomnianym roku sprzedali już całą wieś. Nabywcami połówek wsi (z folwarkami) byli: Jan Dynowski herbu Wieniawa i Jan Tarnowski herbu Leliwa. Po nich był ród Kostków herbu Dąbrowa (do 1646), następnie — Działyńskich herbu Ogończyk (od 1646 do 1670 roku), później — Braniccy herbu Gryf (od 1670 do 1846) i Szymanowscy (od 1846 do końca wieku).

Rejestr poborowy z roku 1530 wymienia we wsi 2 folwarki, 3 łany kmiece oraz kilku zagrodników i komorników.

Pod koniec wieku XIX w Brzezówce były nadal dwa folwarki. Od początku swego istnienia Brzezówka należy do parafii rzymsko-katolickiej p.w. śś. Piotra i Pawła Apostołów w Borku Starym.

DYLĄGÓWKA — Wieś leży zarówno nad potokiem Tatyna, jak i potokiem Szklarka, od wschodu i zachodu otaczają ją wniesienia Pogórza Dynowskiego, które sięgają 400 m n.p.m. „Oficjalnie” wieś powstała 4 kwietnia 1448 roku. O dokument lokacyjny wystarała się córka Kmity — Małgorzata z Dynowa (Dynowska, Denowska) dla zasadźcy Jana Dyląga — późniejszego sołtysa. We wsi wytyczono wówczas 30 łanów i łan na skotnicę, wyznaczono miejsce i zbudowano młyn, karczmę, jatki rzeźnicze oraz wykopano sadzawki. Sołtys otrzymał 2 łany, na którym wzniósł mały folwark. Miał prawo do 1/6 podatków od każdego łana kmiecego, młyna, karczmy, jatek i sadzawek. Dylągówka od początku była własnością szlachecką i wchodziła w skład tzw. „państwa dynowskiego”. Po Dynowskich właścicielami wsi zostali Rzeszowscy, którzy w roku 1496 wieś kupił Jan Tarnowski. Tarnowscy w roku 1523 sprzedali wieś (i resztę klucza dóbr), Piotrowi i Hieronimowi Wapowskim. W roku 1670 klucz hyżneński (bez połowy wsi Dylągówka i folwarków w: Hyżnem, Bazarach i Dylągówce, kupił podczasi gostyński — Kasper Aleksander Nieborowski — herbu Prawdzic. W następnych latach dokupili pozostałe części wsi i folwarki. Nieborowscy byli właścicielami wsi do roku 1785 roku.

W roku 1785 nabywcą klucza dynowskiego (w tym Dylagówki) był Jan Jędrzejewicz potomek spolonizowanej szlachty ormiańskiej. Po roku 1815 jego syn Grzegorz — kapitan artylerii wojsk polskich walczących u boku Napoleona, po powrocie wyprowadził się z Hyżnego i zbudował w Dylągówce okazały dwór z oficyną i park, zabudowania gospodarcze, młyn oraz założył wspaniałą stadninę, która funkcjonowała do roku 1926, kiedy to jego wnuk — Marian sprzedał wszystkie konie hrabiemu Potockiemu z Łańcuta. Z jego inicjatywy jego syna — Edwarda, w połowie XIX wieku została założona we wsi szkoła ludowa.

W roku 1880 w Dylągówce było 146 domów i 839 mieszkańców oraz dwie karczmy i kaplica. Majątek Jędrzejewiczów obejmował, obok dworu folwarku, gorzelni, młyna i stadniny, także 411 morgów gruntów ornych, 20 mórg łąk i ogrodów, 29 morgi pastwisk W dwie karczmy i kaplica.

Wieś od samego początku należała do parafii rzymsko-katolickej najpierw p.w. Wszystkich Świętych (do 1729), a następnie — p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Pannyw Hyżnem, aż do 1983 roku, czyli erygowania samodzielnej parafii w Dylagówce p.w. Niepokalanego Serca NMP.

GRZEGORZÓWKA — wieś i jej przysiółek Kanada, leży w północno-wschodniej części gminy Hyżne. Obszar obecnej wsi Grzegorzówka co prawda należał do woj. ruskiego, ale nie należał do Ziemi Sanockiej, ale do Ziemi Przemyskiej. Wieś najprawdopodobniej powstała na przełomie XVII i XVIII wieku po wykarczowaniu lasów na tzw. „surowym korzeniu”. Pierwsza wzmianka o Grzegorzówce pochodzi z roku 1728 w spisie wiernych parafii w Hyżnem, a w 1735 roku występuje w spisie wsi płacących podymne. Była to stosunkowo mała wieś i taką pozostała przez cały XIX wiek. W połowie XIX w. Grzegorzówka miała luźną zabudowę skupioną przy drogach.. We wsi znajdował się zespół dworski z ogrodem. Właścicielami Grzegorzówki byli każdorazowi właściciele Hyżnego.

W roku 1728 wieś liczyła 59 wiernych, w 1785 — 287, a w 1880 — 435. W roku 1939 wieś przekroczyła 700 mieszkańców.

Do roku 1975 wieś należała do parafii p.w. Narodzenia NMP w Hyżnem. W 1975 r. została erygowana parafia p.w. Matki Bożej Bolesnej w Grzegorzówce i w Wólce Hyżneńskiej.

NIEBORÓW — Wieś leży u podnóża Ostrej Góry (415 m n.p.m) w południowo-zachodniej części gminy. Składa się z następujących części i przysiółków: Nieborów Wielki, Nieborów Mały, Zapad i Moszczonek

Wieś po wykarczowaniu lasów na zboczach Ostrej Góry (w Bazarach obok Moszczonek), założył na tzw. „surowym korzeniu” w latach dziewięćdziesiątych XVII wieku, Kasper Aleksander Nieborowski. Wieś została nazwana od jego nazwiska — Wola Nieborowska, a po 20 latach „wolnizny” — Nieborów. Pierwsze wzmianki o zorganizowanej wiosce Nieborów pochodzą z roku 1703 i 1728. Swój rozwój wioski obecnej gminy Hyżne, zawdzięczają głownie rodzinie Nieborowskich. Oni to założyli wioski Nieborów i Grzegorzówkę, a także zorganizowali cztery nowe folwarki: w Hyżnem, Dylągówce, Bazarach (przysiółek Dylagówki) i Nieborowie. Zbudowali browar, gorzelnię i kilka karczem. Zabudowania folwarczne i chłopskie wzniesiono niemal równocześnie. W 1 poł. XVIII nieborowski majątek był wzorem dla innych właścicieli dóbr. Przynosił duże dochody właścicielom, ale niekoniecznie chłopom, którzy musieli znosić ciężar pańszczyzny.

Nieborowscy w roku 1727 roku rozpoczęli budowę nowego murowanego kościoła w Hyżnem, ale wcześniej (w 1713 roku) ufundowali boczny ołtarz i obraz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Byli również fundatorami domu dla ubogich z gruntem, sprzężajem i inwentarzem. Zofia Nieborowska założyła jedno z pierwszych bractw w Polsce, a mianowicie: Bractwo Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Kasper Aleksander Nieborowski w 1674 brał udział ze swoimi chłopami w walkach pod Lwowem, tam też chłop Nawrot z Nieborowa uratował życie Nieborowskiemu, za co otrzymał tytuł szlachecki i nazwisko Nawrotowski, a jego synowie Antoni i Kazimierz, byli proboszczami Kościoła w Hyżnem w latach 1718-1789.

Czas panowania Nieborowskich to okres rozwoju i prosperity Nieborowa, rozwija się hodowla owiec i uprawa chmielu na potrzeby tutejszego browaru. Kolejni właściciele Nieborowa Jędrzejowicze — dawni kupcy ormiańscy likwidują browar i gorzelnię.

Do roku 1986 wieś należała do parafii p.w. Narodzenia NMP w Hyżnem. W roku 1988 konsekrowano w Nieborowie kościół p.w. Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych.

SZKLARY — wieś leży nad potokiem Szklarka, na południowym krańcu gminy Hyżne. Nazwa wsi wskazuje, że była to we wczesnym średniowieczu osada służebna wobec grodu książęcego (kniaziowskiego). Prawdopodobnie przedstawiciele wioski Szklary zajmowali się tam wytwarzaniem wyrobów ze szkła. Po wejściu Rusi Halickiej w skład Królestwa Polskiego w roku 1349, wieś od początku była własnością rycerską (szlachecką) i wchodziła w skład włości dynowskiej i Ziemi Sanockiej. Nie świadectw, w którym roku wieś została przeniesiona na prawo niemieckie. Wiadomo jedynie, że wchodziła od początku w skład dóbr dynowskich, tzw. „państwa dynowskiego”, które stworzyli Kmitowie herbu Szreniawa. We wsi było sołtysostwo i należący do niego folwark, gdyż źródła informują, iż w roku 1448 sołtysem we wsi był Stanisław Borkowski.

Pierwsza wzmianka o tej starej wsi pochodzi dopiero z roku 1436. Właścicielami Szklar, podobnie jak większości wiosek obecnej gminy Hyżne, byli po Kmitach kolejno: Dynowscy (Denowscy), Rzeszowscy, Tarnowscy (do 1523 roku), a następnie Wapowscy aż do 2 poł. XVIII. Następni właściciele to: ród Górskich (2 poł. XVIII do poł. XIX wieku), po nich byli Załuscy herbu Junosza, a od 1905 roku — Skrzyńscy.

W 1886 r. w Szklarach stał murowany dwór oraz 2 folwarki, działały cztery karczmy oraz młyn wodny. Majątek Kajetana Załuskiego obejmował 458 mórg gruntów ornych, 48 mórg łąk, 2 morgi sadu i 367 mórg lasu. Wieś liczyła w tym czasie 113 domów i 727 mieszkańców (w tym 34 Żydów). W latach 1905-6 zbudowano we wsi szkołę. W roku 1905 Szklarach wzniesiono kaplicę, którą w roku 1929 konsekrowano jako kościół parafialny p.w. Nawiedzenia NMP. Kościół z prawdziwego zdarzenia wzniesiono w Szklarach w latach 1988-94. Od średniowiecza do roku 1929 wieś Szklary należała do parafii p.w. św. Mikołaja Biskupa w Harcie.

Dumą Szklar jest kolejka wąskotorowa jeżdżąca przez tunel o długości 602 m. W roku 1904, kiedy wydrążono ów tunel, był on najdłuższy w Europie!

WÓLKA HYŻNEŃSKA — Najmłodsza wieś gminy Hyżne. Powstała w roku 1973 po połączeniu w całość kilku przysiółków wsi Hyżne i Dylągówka oraz ciągu zabudowań wzdłuż drogi łańcuckiej, które wznoszone były po parcelacjach z 2 poł. XIX wieku.

Do roku 1975 wieś należała do parafii p.w. Narodzenia NMP w Hyżnem. W 1975 r. została konsekrowana parafia p.w. Matki Bożej Bolesnej w Grzegorzówce i w Wólce Hyżneńskiej.